Józef Piłsudski – Dzieciństwo i młodość (1867 – 1914)

Józef Piłsudski urodził się 5 grudnia 1867 roku w Zułowie, niewielkim majątku położonym 60 km na północ od Wilna. Ojciec (Józef Wincenty Piłsudski) był komisarzem powstania styczniowego na Żmudzi, zaś matka (Maria z Billewiczów) wywodziła się ze znakomitego rodu litewsko-polskiego. Trudności gospodarcze i pożary w majątku sprawiły, że cała rodzina przeniosła się w końcu do Wilna, gdzie przyszły marszałek uczęszczał do gimnazjum. W 1885 roku Piłsudski rozpoczął w Charkowie studia medyczne, tam też po raz pierwszy zaangażował się w działalność socjalistyczną, choć na razie uczestniczył tylko w demonstracjach studenckich. Był za to kilkakrotnie aresztowany, co sprawiło, że nie udało mu się przejść po roku na studia medyczne w Dorpacie. Za to młody student, mieszkający znów w Wilnie, bliżej zaangażował się w pracę kręgów rosyjskiej „Narodnej Woli”.

Bardzo ważną datą w życiu młodego Piłsudskiego stał się 13 marca 1887 roku, kiedy został przypadkowo aresztowany razem z grupą spiskowców przygotowujących zamach na cara Aleksandra III. Brat przyszłego marszałka Bronisław został skazany na 15 lat katorgi na Syberii, zaś on sam na 5 lat zesłania do wschodniej Syberii. Najpierw przebywał w Kireńsku, miejscowości położonej na północ od Irkucka, a po 2,5 roku został przeniesiony do Tunki (ok. 200 km na południowy zachód od Irkucka). Tam nawiązał kontakty z zesłańcami – uczestnikami powstania styczniowego, zapoznał się też z polską i rosyjską literaturą socjalistyczną, a także pracował jako prywatny nauczyciel.

Z zesłania wrócił do Wilna w lipcu 1892 roku. Od razu konsekwentnie zaangażował się w działalność miejscowych socjalistów, poznał też swą przyszłą żonę – Marię z Koplewskich Juszkiewiczową, możliwe, że również Romana Dmowskiego. Po utworzeniu w listopadzie 1892 roku Polskiej Partii Socjalistycznej Piłsudski wszedł w skład sekcji litewskiej tej organizacji. Zaczął pisać – pod pseudonimem – korespondencje wileńskie do ukazującego się w Londynie pisma „Przedświt”.

W lipcu 1894 roku Piłsudski został redaktorem, wydawcą, a początkowo też zecerem pisma „Robotnik”, które publikowane było najpierw w Lipniszkach koło Wilna, a potem w samym Wilnie. Zaczął też prowadzić życie konspiracyjne, używając pseudonimu Wiktor. W (1899) ożenił się z Marią Juszkiewiczową, a wkrótce państwo Piłsudscy przenieśli się do Łodzi, gdzie ulokowano drukarnię „Robotnika”. Tam też w lutym 1900 roku nastąpiła dekonspiracja redakcji i aresztowanie obydwojga. Osadzony w X Pawilonie warszawskiej Cytadeli J. Piłsudski zaczął symulować chorobę psychiczną i w rezultacie w grudniu został przewieziony do szpitala więziennego w Petersburgu, skąd w maju 1901 roku udało mu się zorganizować ucieczkę i przedostać do Kijowa. Ponieważ państwo Piłsudscy nie mogli w tej sytuacji przebywać ani zaborze rosyjskim, ani w Rosji, zatem w czerwcu 1901 roku przekroczyli granicę Galicji i zamieszkali we Lwowie, a następnie w Krakowie.

W listopadzie J. Piłsudski przebywał w Londynie, a następnego roku, posługując się fałszywym paszportem, na krótko zagościł w Wilnie, gdzie likwidował sprawy zmarłego ojca. Jeździł po całym Królestwie Polskim (już pod nowym pseudonimem – Mieczysław),
bywał też w Rydze – organizował wtedy trasy przerzutu literatury konspiracyjnej – a w Krakowie zajmował się redagowaniem nowego pisma, „Przedświt”. Właśnie wtedy powstały dwie jego ważne prace: „Jak stałem się socjalistą” oraz „Bibuła”.

W czerwcu 1908 roku powołano tajny Związek Walki Czynnej, kierowany przez studenta politechniki lwowskiej Kazimierza Sosnkowskiego, coraz silniej związanego z kręgami towarzysza Mieczysława. Dnia 26 września 1908 roku Piłsudski kierował akcją zdobycia wagonu pocztowego na stacji w Bezdanach koło Wilna. Zdobyte wtedy pieniądze  zostały przeznaczone na polską działalność wojskową w Galicji.

Zbliżanie się konfliktu światowego znacznie wzmocniło działające dotychczas polskie organizacje wojskowe, a także szeregi utworzonych w 1911 roku Drużyn Strzeleckich. Pojawiły się nowe związki o tym charakterze: Drużyny Podhalańskie, Drużyny Bartoszowe, Drużyny Polowe Sokoła. W połowie 1912 roku powołane zostało stanowisko komendanta głównego Związku Strzeleckiego, które powierzono Józefowi Piłsudskiemu (pseudonim Mieczysław), a szefem sztabu został Kazimierz Sosnkowski (pseudonim Józef). Odtąd już do końca życia Piłsudski przez swych współpracowników nazywany był Komendantem.

Józef Piłsudski - W Legionach (1914-1917)

Przyspieszenie wydarzeń międzynarodowych po zamachu sarajewskim i wybuch wojny w pierwszych dniach sierpnia 1914 roku uniemożliwiły wszechstronne przygotowanie polskich oddziałów wojskowych w zaborze austriackim – należało ruszyć w pole z tymi siłami, które były już gotowe do walki. Na razie w pełni udało się wyposażyć i uzbroić tylko jedną kompanię piechoty, na której czele stanął przybyły z Genewy Tadeusz Kasprzycki. Dnia 3 sierpnia 1914 roku w krakowskich Oleandrach Józef Piłsudski na zbiórce żołnierzy tej kompanii w słynnym przemówieniu ogłosił, że oddział Kasprzyckiego staje się pierwszą kompanią kadrową odradzającego się wojska polskiego.

O świcie 6 sierpnia 1914 roku kompania kadrowa przekroczyła granicę austriacko-rosyjską i ruszyła w stronę Kielc. Tu polskich ochotników spotkał wielki zawód: nie dość że nie udało się wzniecić powstania przeciwko Rosji, to jeszcze żołnierze T. Kasprzyckiego zostali niechętnie przyjęci. To właśnie w wyniku tych doświadczeń i gorzkiego zawodu powstała później pieśń „Pierwsza Brygada” – przyszły hymn legionowy

Kiedy 5 listopada rządy Niemiec i Austro-Węgier ogłosiły utworzenie Królestwa Polskiego (tzw. Akt 5 listopada), Piłsudski dostrzegł w tym wydarzeniu szansę utworzenia polskiego wojska podległego CKN-owi. Władze niemieckie były temu przeciwne, ale zaakceptowano wejście Piłsudskiego do składu Tymczasowej Rady Stanu, która została powołana 9 grudnia 1916 roku. Polski Korpus Posiłkowy, w którego skład weszły Legiony Polskie, podporządkowano nie TRS-owi, lecz dowództwu niemieckiemu. Wobec nasilonego werbunku do Polskiej Siły Zbrojnej (Polnische Wehrmacht) i rozproszenia polskich oddziałów w lipcu 1917 roku Piłsudski podał się do dymisji i jeszcze w tym samym miesiącu wydał zalecenie (rozkazywać nie mógł, gdyż formalnie już nie był zwierzchnikiem polskiego wojska) odradzające żołnierzom składanie przysięgi Niemcom. Doszło wówczas do tzw. kryzysu przysięgowego.

Większość żołnierzy I i III Brygady zastosowała się do tej sugestii, w rezultacie czego oficerowie legionowi zostali internowani w Beniaminowie koło Warszawy, zaś szeregowi i podoficerowie – w Szczypiornie pod Kaliszem. Już 14 lipca 1917 roku Niemcy dokonali masowych aresztowań wśród kadry kierowniczej POW, zaś 22 lipca Piłsudski i Sosnkowski zostali aresztowani i wywiezieni do więzień. Brygadier najpierw dostał się do więzienia w Gdańsku, potem w Spandau koło Berlina, a jeszcze później do twierdzy Wesel nad Renem. Wreszcie obydwaj oficerowie spotkali się we wrześniu w jednej celi twierdzy w Magdeburgu, gdzie przebywali aż do 8 listopada 1918 roku.

Józef Piłsudski - Czas polityki i wojny (1918-1921)

8 listopada 1918 r., kiedy rozgorzała już rewolucja niemiecka, przedstawiciel władz niemieckich zjawił się ponownie. Piłsudski i Sosnkowski zostali wtedy przewiezieni do Berlina, a stamtąd skierowani do kraju.

Rankiem w niedzielę 10 listopada 1918 roku bez rozgłosu przybyli do Warszawy. Następnego dnia Piłsudski został mianowany przez Radę Regencyjną tymczasowym naczelnikiem państwa i miał pełnić tę funkcję do czasu uchwalenia konstytucji. Był człowiekiem bardzo popularnym, więc jego nominację traktowano na ogół jako oczywistą. Naczelnik zamieszkał w Belwederze, a Rada Regencyjna przekazała mu dowództwo wojsk polskich i zleciła utworzenie rządu narodowego.

16 listopada 1918 r. Piłsudski dokonał notyfikacji państwa polskiego, czyli ogłosił na arenie międzynarodowej odrodzenie wolnej, niepodległej Rzeczypospolitej. Było to państwo istniejące w tym czasie tylko na papierze, bez jasno określonych granic, z kilkoma ośrodkami decyzyjnymi, formującym się dopiero aparatem administracyjnym i wojskiem, należało więc pomyśleć o wywalczeniu i utrwaleniu granic, a także o ich obronie przed nadciągającymi zewsząd wrogami.

Traktat wersalski zawarty pod koniec czerwca 1919 roku w zasadzie zabezpieczył granicę zachodnią państwa, z wyjątkiem Warmii, Mazur, Powiśla i Górnego Śląska, natomiast na wschodzie Niemcy zaczęli wycofywać się do Rzeszy przez Prusy Wschodnie. Starcie z bolszewikami, Litwinami i Ukraińcami, którzy chcieli swoje granice przesunąć jak najdalej na zachód, było więc nieuniknione.

W kwietniu 1919 roku zrealizowano tzw. wyprawę wileńską, w której wyniku miasto zostało zajęte przez wojska polskie.

 W dniu 16 sierpnia 1920 roku, przy całkowitym zaskoczeniu strony bolszewickiej, znad Wieprza ruszyło polskie kontruderzenie, które niemal z dnia na dzień odwróciło losy wojny. Wojska Tuchaczewskiego zostały zmuszone do odwrotu, a zwycięstwo zostało przypieczętowane sukcesem w bitwie nad Niemnem, stoczonej we wrześniu 1920 roku.

Sam naczelny wódz, opromieniony zwycięstwem, ale też obrzucany oszczerstwami przez przeciwników politycznych, którzy uaktywnili się po zwycięstwie, został w dniu 14 listopada 1920 roku wyróżniony buławą marszałkowską i mianowany Pierwszym Marszałkiem Polski – był to stopień wojskowy ustanowiony specjalnie dla niego.

Józef Piłsudski - Między Belwederem i Sulejówkiem (1921-1926)

W dniu 17 marca 1921 roku została uchwalona pierwsza konstytucja Polski niepodległej. Zgodnie z jej postanowieniami zlikwidowano funkcję naczelnika państwa i zastąpiono ją urzędem prezydenta, wybieranego przez Zgromadzenie Narodowe złożone z sejmu i senatu. Piłsudski nie przyjął funkcji prezydenta i pozostał na swoim stanowisku do czasu wyboru osoby jego zdaniem bardziej odpowiedniej.

W tym samym roku Józef Piłsudski otrzymał dwa doktoraty honoris causa: z prawa na Uniwersytecie Jagiellońskim i z medycyny na Uniwersytecie Warszawskim. Uregulował też swoje sprawy osobiste – po śmierci Marii z Juszkiewiczów Piłsudskiej ożenił się z Aleksandrą Szczerbińską. W 1921 roku przeżył też zamach na swoje życie, dokonany we Lwowie przez nacjonalistę ukraińskiego.

Jako polityk nie będący w czynnej służbie państwowej Piłsudski liczył się z koniecznością opuszczenia pałacyku belwederskiego, dlatego zakupił drewniany dom w podwarszawskim Sulejówku. W 1923 roku wprowadził się z rodziną do zupełnie nowego domu, postawionego ze składek wojskowych. Siedzibę tę nazwał Milusinem i mieszkał tam stale od wiosny 1923 r. do maja 1926 r.

W tym czasie marszałek nadal reprezentował Polskę na arenie międzynarodowej. W 1922 roku odwiedził Rumunię, jednocześnie cały czas obserwował sytuację w kraju w związku z wyborem pierwszego prezydenta Rzeczypospolitej – Gabriela Narutowicza.

Zaledwie tydzień po elekcji, 16 grudnia 1922 roku, Gabriel Narutowicz zginął w zamachu. Dla Piłsudskiego, który dwa dni wcześniej przekazał mu funkcję głowy państwa, był to bolesny cios. Po śmierci Narutowicza marszałek pozostał szefem Sztabu Generalnego, a kolejnym prezydentem został Stanisław Wojciechowski, jego dawny druh z Polskiej Partii Socjalistycznej.

Od tej chwili Piłsudski stał się osobą prywatną, jednym z wielu obywateli Rzeczypospolitej, zachował jedynie stanowisko kanclerza kapituły Orderu Wojennego Virtuti Militari.

W rzeczywistości nie unikał jednak wystąpień oficjalnych, uczestniczył w przyjęciach i wygłaszał odczyty. Mieszkając w Milusinie rozwinął działalność pisarską, która stała się wkrótce podstawą utrzymania jego rodziny, ponieważ swoje uposażenie marszałek przeznaczał na cele charytatywne i kulturalne.

Józef Piłsudski - Lata władzy (1926-1935)

W dniu 15 listopada 1925 r. do Sulejówka licznie przybyli oficerowie z kręgów życzliwych Piłsudskiemu, by uczcić kolejną rocznicę jego powrotu z Magdeburga. W ich imieniu generał Gustaw Orlicz-Dreszer zgłosił gotowość do czynu. Była to już wyraźna zapowiedź kroków wykraczających poza działania konstytucyjne. Sam marszałek w kolejnych odczytach prezentował swoje cele i zasady, realizowane w dotychczasowych pracach na rzecz ojczyzny. Nadchodziła pora rozstrzygnięć.

Chaos w warszawskich kręgach władzy trwał nadal – premier Wincenty Witos powoli dochodził do porozumienia z endecją, z kolei Józef Piłsudski postanowił rozpocząć działania zmierzające do przeprowadzenia zbrojnego zamachu stanu. W tym celu w okolicach Rembertowa skoncentrował kilka pułków pod pozorem przeprowadzenia tzw. gry wojennej.

Rankiem 12 maja wojska te ruszyły na Warszawę. Kolejnym prezydentem Rzeczypospolitej został profesor Ignacy Mościcki, sam marszałek objął zaś tekę ministra spraw wojskowych, czasowo pełnił też funkcję premiera. Marszałek z rodziną znów zamieszkał w Belwederze, a siedzibą prezydenta stał się Zamek Królewski.

Ostatnie miesiące życia Piłsudskiego upłynęły w atmosferze pracy nad nową konstytucją, znacznie wzmacniającą znaczenie prezydenta w państwie. Była to tzw. konstytucja kwietniowa z 1935 roku. Piłsudski był już wtedy ciężko chory i w tym samym roku, w niedzielę 12 maja, zmarł w Belwederze na raka wątroby. Po manifestacyjnym pogrzebie jego ciało złożono w krypcie św. Leonarda w katedrze wawelskiej. Rok później na wileńskim cmentarzu na Rossie złożono w jednym grobie ekshumowane z Sugint na Litwie szczątki Marii z Billewiczów Piłsudskiej, matki marszałka, oraz urnę z jego sercem. W roku 1938 trumna ze szczątkami Józefa Piłsudskiego została przeniesiona do krypty pod Wieżą Srebrnych Dzwonów, gdzie stoi do dziś.